Jeometria

Pozostając w kręgu zagadnień związanych z wychowaniem i edukacją w dawnych wiekach, nie sposób pominąć podręczników, niezbędnych do nauki. Chcemy zaprezentować Państwu jeden z takich XIX-wiecznych podręczników, wybrany z kozłowieckiej biblioteki zabytkowej: „Jeometrya praktyczna, przez X. Ignacego Zaborowskiego S.P., edycya nowa, w kilku mieyscach pomnożona, z przydaniem 11stey tablicy, w Warszawie 1820, w Drukarni Xięży Pijarów.” Na sąsiedniej stronie umieszczony został oficjalny certyfikat, polecający ten podręcznik do celów dydaktycznych: „Kommissya Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego / Nowe w roku bieżącym wydanie Dzieła pod tytułem Jeometrya praktyczna, ułożonego niegdy przez X. Ignacego Zaborowskiego; jako Elementarne, potwierdza i do używania w Krajowych Szkołach Publicznych zaleca. Minister Prezyduiący Stanisław Potocki.”

Książka wydana została w roku 1820, w Królestwie Polskim pod zaborem rosyjskim, w czasie, w którym szkolnictwo cieszyło się jeszcze względnymi swobodami. Czterostopniowy system edukacji obejmował szkoły elementarne, podwydziałowe, wydziałowe i departamentowe, a także męskie i żeńskie szkoły prywatne. Obok szkolnictwa elementarnego i średniego funkcjonowały również szkoły zawodowe oraz wyższe. Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, na czele której stał Stanisław Kostka Potocki, zarządzała oświatą, nawiązując do tradycji Komisji Edukacji Narodowej. Po roku 1820, po dymisji Stanisława Potockiego, szkolnictwo zaczęło poupadać i upodabniać się do rosyjskiego systemu oświaty.

Autorem przedstawianego podręcznika do nauki geometrii, a może raczej geodezji, był ksiądz Ignacy Zaborowski [1754–1803], polski pijar, matematyk i geodeta, profesor geometrii, członek Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych oraz Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Oprócz „Geometrii praktycznej” opracował także „Logarytmy dla szkół narodowych”, pierwsze polskie tablice logarytmiczne, za które został przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego nagrodzony Medalem Merentibus, przyznawanym za zasługi w dziedzinach nauki, wynalazczości i przemysłu.

Podręcznik „Geometria praktyczna”, wydany po raz pierwszy w 1786 roku, cieszył się dużym uznaniem, o czym świadczyły kolejne wznowienia. Kozłowiecki egzemplarz, z 1820 roku, o wymiarach 19,5 x 11 cm i objętości 386 stron, to wydanie uzupełnione, poszerzone i wzbogacone o 11. tablicę. Na końcu znajduje się jedenaście składanych, doskonale opracowanych tablic miedziorytniczych, ilustrujących pomiary miernicze, m.in. z przykładami praktyki miejscowej, np. mapkami wsi Bielan i Pulków koło Warszawy. Pierwsza rycina opatrzona jest sygnaturą „M.[ichael] Keyl sculp.”

Książka zawiera wykład geometrii, geodezji, trygonometrii i kartografii z dodatkiem uwag praktycznych. O zawartości podręcznika, mającego charakter przede wszystkim instruktażowo-receptowy, czyli praktyczny, możemy dowiedzieć się już ze spisu treści [„Porządek rozdziałow y materyy”]. Składa się z dziewięciu rozdziałów:

• I – Działania za pomocą lasek, mierniczego łańcucha, podziałki i cyrkla,
• II – Użycie stolika w wymiarze odległości i robieniu mappy,
• III – Użycie Trygonometryi w rozmiarach i robieniu mapp,
• IV – Przystosowanie szczególnych trygonometrycznych prawideł do robienia mapp,
• V – O kompasie, czyli igiełce magnesowej i oneyże uzyciu,
• VI – O przerysowywaniu mapp,
• VII – O wynaydowaniu pola, czyli powierzchni gruntów. O łanach,
• VIII – O podziale gruntów na części upodobane,
• IX – Nauka i zasady równoważenia.

W ramach rozdziałów są jeszcze wydzielone części: O przenoszeniu Granic, Gruntów, Miast, Wsi itd., Pomiar i obrachunek robót grabarskich i mularskich, O wymiarze w sprawach granicznych. Każdy rozdział zawiera po kilka podrozdziałów, z których można się dowiedzieć, m.in. jak:

• Z punktu danego na linii wyprowadzić prostopadłą;
• Dany trójkąt podzielić na 4 równe części przez linie równoległe,
• Wyznaczyć na papierze wzajemne ku sobie nachylenie dwóch ścian gruntu, muru itd.;
• Bieg rzeki wymierzyć i na papierze rozrysować;
• Oznaczyć na mappie zakręty ulicy, drogi w lesie, we wsi lub mieście położonej;
• Podział placu jakowego uczyniony na mappie, wyznaczyć na gruncie.

Wśród zadań znajdujemy m.in. sposoby, trzy zasadnicze i kilka szczegółowych, by „Rozmierzyć wysokość budynku, kolumny, wieży itd.”: „Laskami, […] Przez wielkość cienia rzuconego od tego przedmiotu, którego wysokość mierzyć się przedsiębierze, […] Przez odbijanie światła promienia padającego na powierzchnią płaską i sposobną do odbijania”.

W podręczniku Ignacego Zaborowskiego zasady geometrii i trygonometrii znajdują praktyczne zastosowanie do przygotowywania map, wyrysów, do prac geodezyjnych, drogowych, murarskich i wielu innych.

Kto korzystał z tego podręcznika? Odpowiedzią na to pytanie jest być może ręczny wpis umieszczony na stronie przedtytułowej: „Val. Hir. Baranowski S.P.” umieszczony nad suchym wyciskiem pieczęci z herbem Grzymała, świadczący, że książka należała do Walentego Baranowskiego [1805–1879], pijara, w latach 1871–1879 biskupa lubelskiego. Walenty Baranowski, ucząc jeszcze w szkołach pijarskich, prawdopodobnie korzystał z obowiązującego tam podręcznika. Po śmierci biskupa Baranowskiego w 1879 roku część jego księgozbioru Konstanty Zamoyski kupił do kozłowieckiej biblioteki.

Opr. Grażyna Antoniuk